Neden iradeli olamıyoruz?

Bugün üzerinde duracağımız aslında yine çok sık “sorun” olarak karşımıza çıkan bir konu “iradeli olamamak”. İradeyi incelemeye başlamadan önce çoğumuzun irade konusunda ilk aklımıza gelen tanımıyla söze başlayalım.

İrade insanın bir şeyi yapmak istemesine rağmen o isteğine dur deyip olması gerekeni yapması ya da tam tersi uygun olmayan bir şeyi yapmak istemesine rağmen bu isteğini frenleyip uygun olmayan davranıştan vazgeçmesi. Çoğumuz bu ve buna benzer tanımlar yaparız iradeyle ilgili. Çünkü günlük hayatımızda tam da bu tür bir tanıma uyacak şekilde kullanıyoruz irade kelimesini. Mesela yanında dondurma yediğimiz bir arkadaşımız “hayır ben diyetteyim” deyip dondurmadan uzak kalmayı başardığında ne diyoruz: “Vay be içinden gelen bu yeme arzusuna karşı nasıl da iradeli davranıyor, bana bak çok iradesizim.” Ya da namazlarını kılmayan bir insan için “iradesiz” tanımını yapıyoruz. Hatta namaz kılmayan kişi, namazlarını vaktinde kılan birini gördüğünde “ben çok iradesizim halbuki o namazlarını daha vakit girer girmez kılıyor” diyor. Bunun benzeri örneklerle çok sık karşılaşırız.

Bizler bugün biraz daha farklı bir açıdan bakmaya çalışacağız iradeye. İradeyle ilgili araştırma yaparken az önce açıkladığım tanımların dışında şöyle bir tanıma da denk geldim. Diyordu ki: “Bir davranışın yapılmasında tamamen veya büyük ölçüde fayda bulunduğuna dair bizde bir kanaat uyandığında içimizde onu elde etme yönündeki eğilime irade denir.” Bu tanıma göre aslında diyebiliriz ki bir konuda irade gösterebilmek için o şeyin bize fayda sağlayacağına büyük oranda inanmak elzem. Ya da olumsuz bir fiilden uzak kalabilme yönünde bir irade göstermek istiyorsak o şeyin zararlı ve olumsuz bir eylem olduğuna ciddi oranda inanmak lazım.

Biliyoruz ki insan denen varlığın bir konudaki motivasyonu o şeyden haz almasına ya da çekinmesine, endişelenmesine, korkmasına bağlıdır. Eğer haz alacaksa yapma eğilimindedir. Endişe, korku yaşıyorsa kaçınma eğilimindedir. Peki bu bilgiler ışığında iradeye bakacak olsak neler deriz. Bir kitapta şunlara rastladım. Diyordu ki: Güçlü iradeli olarak varsaydığımız bir kişi, yararlı sonuçları için sıkıntılı bir eylemi üstlendiğinde, sonuçların ona ortalama insana getireceğinden daha fazla haz veya heyecan verdiğini varsayamaz mıyız? Ya da güçlü iradeli bir kişi, keyifli bir aktiviteden olumsuz sonuçları nedeniyle vazgeçerse: bu durum sonuçlar konusunda ortalama birine göre daha büyük bir endişe veya daha şiddetli bir utanç ve kendinden iğrenme hissetmesi nedeniyle olabilir mi? Veya böyle birisi doğası gereği keyifli etkinliklerden daha az haz ve sıkıntılı etkinliklerden de daha az sıkıntı duyuyor olabilir.”

Devamı gelecek...